افق و مسائل پیش روی جنبش معلمان

عبدالرضا امانی­فر، معلم

پیش از هر چیز لازم می‌دانم تفاوت بین رفتارهای جمعی و جنبش اجتماعی را بیان کنم. از دیدگاه رابرتسون رفتار جمعی کنش اجتماعی نسبتاً دفعی است؛ وقتی‌که مردم عکس‌العمل واحدی در موقعیت سردرگمی از خود بروز می‌دهند، اما جنبش‌های اجتماعی سازمان‌یافته هستند و اهداف خاصی را دنبال می‌کنند. گرچه رفتارهای جمعی و جنبش‌های اجتماعی هر دو واکنش‌های جمعی در مقابل شرایط مسئله‌داری هستند، اما جنبش‌های اجتماعی نسبتاً ساختار یافته‌تر و ماندگارترند» (Robertson, 1988: 534, 657)

بنابراین، ما وقتی کارزار عدالت‌خواهانه معلمان در سال‌های اخیر را به‌عنوان " جنبش معلمان" مطرح می‌کنیم، به‌گزاف سخن نرانده‌ایم. این کارزار به‌صورت روزافزونی ساختاریافته و هدفمند شده است. شاهد آن وجود و حضور کانون‌های صنفی معلمان در استان‌های مختلف و اتحاد آن‌ها در شورایی به نام شورای هماهنگی معلمان کشوری و اقبال فزاینده معلمان به فراخوان‌های این نهاد مستقل و غیر حکومتی است.

این جنبش دائماً دست به نهادسازی زده و در استان‌ها و شهرهای مخالف کشور ساختارها و تشکیلات صنفی ایجاد کرده است. این جنبش نشان داده است که پدیده‌ای در عرصه اجتماعی و سیاسی ایران­زمین شکل‌گرفته و گسترش‌یافته است که نمی‌توان از کنار آن به‌راحتی گذشت و چشم به روی آن بست. قطعاً این جنبش، جامعه‌شناسان و اهالی علم سیاست را بر آن خواهد داشت که آن را به‌عنوان پدیده‌ای رو به گسترش تحلیل کنند و زوایای گوناگون آن را بکاوند. این نوشتار صرفاً فتح بابی - به نسبت ظرفیت آن - است که قصد دارد گزینه­های مختلف پیش روی این جنبش را معرفی کند.

در ادامه به چند گزینه­ی پیش رو و مسائل مترتب بر آن اشاره می­شود:

1-   در وهله نخست، نزدیک­ترین استدلالی که به ذهن می رسد، آن است که این جنبش می تواند معلمان بیشتری را به خود جذب کند و دامنه آن به گستره اکثر شهرهای کشور توسعه یابد. پشتوانه این استدلال، واقعیت مشاهده­پذیری است که در شش‌ماهه اخیر – از شهریورماه تا اسفندماه سال جاری – در جریان بوده است. در شهریورماه فقط شش شهر کشور شاهد تجمعات اعتراضی معلمان در خیابان­ها بودند ولی به‌زودی معلمان شهرهای دیگر نیز به این اعتراضات پیوستند و کمتر از شش ماه، تعداد این شهرها از مرز 120 شهر عبور کرد.

2-   مورد بعدی که به‌صورت جدی ملاحظه می­شود، تشکل­یابی روزافزون جنبش معلمان است. علاوه بر تشکل­های موجود، تعداد قابل‌توجهی از کانون­های صنفی استان‌ها دست به احیا و اعلام موجودیت خود زدند که شامل استان‌ها و شهرهای فارس، کردستان، بوشهر، کرمانشاه، بیجار و دیواندره می­شوند. برگزاری مجمع عمومی کانون­های صنفی در این نقاط نشان می­دهد که معلمان به‌خوبی به اهمیت تشکل­یابی پی برده­اند و به‌رغم فضای سرکوب و ممانعت­های گوناگون پا پس نگذاشته و راه مبارزه را به‌خوبی تشخیص داده­اند. آن‌ها به‌طور روزافزونی سعی دارند که رفتارهای جمعی خود را در چهارچوب تشکل­های صنفی و مستقلی سامان دهند و طبق تعریفی که در سطور بالایی این یادداشت آمد، اعلام جنبشی گسترده و هدفمند نمایند. آن‌ها به‌خوبی اهداف خود را می­شناسند و این اهداف را در شعارهایی مشخص در کف خیابان فریاد می­زنند و بدین گونه اعلام می­کنند که ما خواسته­های مشخصی داریم که برای رسیدن همه آن‌ها می‌جنگیم.

3-   نهادسازی این جنبش در قالب کانون­های صنفی معلمان نویدبخش جامعه­ای است که در آن اقشار و اصناف مختلف متشکل شوند و از این طریق، مطالعات و منافعشان را در مقابل حاکمیت مطرح کنند. درواقع، این تشکل­ها به سبب اتحاد و توان بسیج منابعشان (منابع مادی و انسانی) مانع از تمرکز قدرت در دستان حکومت می­شوند. این همان چیزی است که در ادبیات علوم سیاسی و اجتماعی از آن به‌عنوان «جامعه مدنی» یاد می­شود. البته این بار نه از بالا و با توصیه­های سیاسی؛ بلکه از پایین و مبتنی برکنش‌های هدفمند جمعی و تشکیلاتی که محصول تجربه زیسته و دغدغه‌های اجتماعی، گروهی و فردی افراد درگیر آن است. برای تشریح این جامعه (جامعه مدنی) به تعریفی از آن اشاره می­شود تا کارکرد جنبش معلمان از این منظر را توضیح داده باشد:

«مفهوم جامعه مدنی را می‌توان از دو جنبه بررسی کرد: یکی جنبه سلبی، به این معنی که قدرت دولت باید محدود باشد. به‌نحوی‌که قادر به کنترل کلیه فعالیت‌های اجتماعی و نفوذ در تمامی جنبه‌های زندگی مردم نباشد؛ و دیگری جنبه اثباتی، به این معنی که در جامعه باید مراکز و کانون‌های مستقلی وجود داشته باشند که مردم بتوانند برای حل مشکلات خود دز چهارچوب آن‌ها دست به فعالیت‌های گروهی بزنند و نیز به‌عنوان کانالی برای بیان افکار عمومی و فشار بر دولت عمل کند و همچنین حصاری باشند در مقابل تعدیاتی که علیه مردم صورت می‌گیرد»(بیتهام و بویل، ۱۳۷۶: ۱۳۵).

4-   حاکمیت از ابزارها و نیروهای سرکوب و تهدید خود استفاده کند و با بازداشت، زندانی کردن و پرونده­سازی و نیز بخشنامه­هایی که در این مدت برای روسای ادارات و مدیران مدارس می­فرستد، سعی در ارعاب بدنه آموزش‌وپرورش کند و از این طریق شعله جنبش را خاموش نماید. البته حاکمیت تاکنون نیز به این ابزار و حربه­ها دست یازیده و طرفی نبسته است و جنبش هرروز گسترده­تر شده است. قطعاً این زورآزمایی و تعادل قوا بستگی به میزان به‌کارگیری ابزار سرکوب و ارعاب و نیز میزان جدی بودن معلمانی دارد که تاکنون مطالباتشان را هر بار به‌صورت مشخص­تر و روزافزون­تری فریاد زده­اند. چیزی که باید به این وجه از زور آمایی افزود این است که حاکمیت نیز نمی­تواند دائماً از نیروی سرکوب و ارعاب استفاده کند و آن را گسترش دهد؛ زیرا با مسئله مشروعیت استفاده از ابزار سرکوب مواجه خواهد شد و چه‌بسا این کار سبب جریحه­دار شدن بیشتر جامعه گردد و اقشار دیگری را نیز وارد این کارزار نماید. به‌مثل، مثل آب ریختن روی آتش می­ماند که ممکن است تا حدودی آتش را خاموش کند ولی از سوی دیگر ممکن است آتش را به بخش­های دیگر جامعه بکشاند. حاکمیت نیز این را به‌خوبی درک کرده است و برای استفاده از ابزار سرکوب یک پا پیش می­گذارد و پای دیگر پس. از سوی دیگر، شرایط عام اجتماعی و نیز شرایط خاص معیشتی معلمان به‌گونه‌ای است که کارد به استخوانشان رسیده و چیزی به‌جز فریاد برایشان باقی نگذاشته است.

5-   با توجه به ماهیت طبقاتی قشر معلم که بین طبقه متوسط رو به بالا و طبقه فقیر و رنجبر جامعه ایستاده است و نیز اهداف و شعارهایی که مطرح می­کند – مانند عدالت آموزشی و آموزش رایگان برای همه اقشار اجتماعی – جنبش معلمان ممکن است متحدان و هم­پیمانانی از طبقات کارگر و محروم جامعه پیدا کند؛ بالأخص با توجه به ریشه­دار بودن جنبش کارگری و گسترش آن در سال‌های اخیر و نیز تجمعات اعتراضی پرستاران، مزدبگیران و ... ممکن است جنبش معلمان به جنبشی فراگیر تبدیل شود. این گزینه چندان نیز نمی­تواند دور از ذهن و واقعیت باشد؛ زیرا هم­اکنون نیز حمایت­هایی از سوی اقشار مختلف نسبت به جنبش معلمان و نیز برعکس... انجام‌شده است.

6-   وجه دیگری که دور از ذهن نمی­نماید، شکاف و تفرقه بین صفوف معلمان است. فاصله نسبی کانون­های صنفی معلمان و شورای هماهنگی با بدنه آموزش‌وپرورش، تک­روی­ها و جاه­طلبی­های برخی از رهبران تجمعات اعتراضی معلمان، عدم توفیق در عضوگیری کانون­ها، تفرقه­افکنی و اشاعه اخبار جعلی توسط حاکمیت، خستگی معلمان از نتیجه نگرفتن و نیز کنش­های تکراری و مقطعی که در خود درجا می­زنند و گامی پیش­تر را پیش نمی­کشند و بسیاری از عوامل دیگر که نیاز به آسیب­شناسی­های دقیق و مفصل­تری دارد، می­تواند جنبش معلمان را با چالش­های جدی مواجه کند. قطعاً فعالان و رهبران جنبش بایستی برای هر یک از این موارد فکری اساسی کنند و برای هرکدام از آن‌ها راهی بیابند.

7-   عامل مهم دیگری که نمی­توان نادیده گرفت، نفوذ حکومت در بین فعالان و به‌طور خاص رهبران جنبش است. حکومت اگر نتواند با ابزار سرکوب ارعاب جنبش را خاموش کند، سعی می­کند در بین فعالان و رهبران آن نفوذ نماید. این نفوذ صرفاً به‌صورت تطمیع و تهدید نمی­تواند باشد؛ بلکه می­تواند به شیوه­های نرمی انجام شود. این کار می­تواند به‌صورت نرم­تر شدن شعارها و کم اثر کردن تجمعات انجام شود. وقتی شعارها پراکنده می­شوند یا وجه رادیکالی خود را از دست می­دهند و یا تجمعات به‌صورت یک کارناوال چندساعته بی­خطر و گه گاهی درمی‌آیند، درواقع این حکومت است که توانسته خطوط سیاسی خود را بر جریان جنبش معلمان به شیوه­های نرمی تحمیل کند؛ بی­آنکه بتوان به‌آسانی دست حکومت را در این وضعیت به آشکارا مشاهده کرد.

در پایان باید یادآوری شوم که آنچه بیان شد، فقط اشاره­ای مختصر به وجوه و مسائلی است که پیش روی جنبش معلمان قرار دارد و می­توان بر این لیست افزود. ضمن این­که هرکدام از مواردی که به آن‌ها اشاره شد، می­تواند موضوع مقالاتی مفصل قرار گیرد.

........

منابع:

-        بیتهام، دیوید و کوین بویل (1376) دموکراسی چیست؟ ترجمه شهرام نقش­تبریزی، تهران: انتشارات ققنوس.

-        Robertson, Jan, (1988), Sociology, Third ed, (N. Y. Worth Pob. Inc)

................................

برگرفته از: « کندوکاو»