آیا جنگ، بزرگترین عامل تخریب محیط زیست است؟

مازیار واحدی

پانزده آبان از سوی مجمع عمومی سازمان ملل، روز جهانی پیشگیری از تخریب محیط زیست در جنگها نام گرفته است. آیا واقعا این سازمان به این نتیجه رسیده که بایستی از تخریب محیط زیست جلوگیری کند؟ آیا مطرح کردن اینکه جنگ بزرگترین عامل تخریب محیط زیست است، دقیق است؟

در واقع سازمان ملل که در بسیاری از موارد از سیاستهای کشورهای قدرتمند امپریالیستی تاثیر گرفته و مجری سیاست های سرمایه است، در این رابطه همان طرحی را اجرا می کند که مثلا در سیاست محاکمه دیکتاتورهای برکنار شده رژیم های وابسته و دوست. برای محاکمه و دادگاهی کردن دوستان سابقی که تاریخ مصرفشان تمام شده، دادگاه تشکیل می دهند، محاکمه می کنند و احکام خود را صادر می کنند.

وگرنه خود بخوبی می دانند که در شرایط حاضر در قرن بیست ویکم، بزرگترین مخرب محیط زیست نه جنگها و منازعات، بلکه یورش نامرئی و گسترده سپاه سرمایه برای کسب سود به کشورهای حاشیه ای است. نابودی جنگلها، تاراج زمین به قصد غارت منابع زیرزمینی این کشورها، مشتی است نمونه خروار از تخریب محیط زیست از سوی صاحبان سرمایه و قدرت، و صد البته که سازمان ملل هم از آن بخوبی اگاه است.

به هرحال این سیاست از سوی سازمان ملل طراحی شده که در زمین بی خطر بذر دفاع از محیط زیست را بکارد. پس این کار را می کند. در طول سالهای اخیر بر تعداد کشورهایی که از برنامهِ زیستِ ملل متحد درخواست کرده‌اند تا ارزیابی‌هایِ زیست‌محیطیِ پس از جنگ را انجام دهد افزوده شده است. این بخشی از پیام کوفی عنان دبیرکل اسبق سازمان ملل متحد به مناسبت روز جهانی جلوگیری از تخریب محیط زیست در سال 2006  بود. پیامی که در نوع خود نشان‌دهنده وضعیت وخیم و بحران محیط‌زیست جهانی هم بود.

 به گفته وی جنگ  در عرض چند دقیقه آنچه را که نسلهای بشر به دست آورده‌اند، می‌تواند نابود کند. و تاکید می کند جنگ ورای صدمات انسانی که وارد می‌کند محیط زیست را نیز تخریب می‌کند. کوفی عنان به سال 2005 و جنگِ بین اسرائیل و جزب الله اشاره کرده و یاداور می شود در میان آثار مناقشه اسرائیل و حزب‌الله که پراکنده شدنِ بیش از پانزده هزار تن نفت سیاه از سکوی عظیم "جییه" در جنوب بیروت، 150 کیلومتر از خط ساحلی سوریه و لبنان را تحت‌الشعاع خود قرار داد و آلودگی سواحل و آبهای ساحلی و ورود خسارت به عملیات‌های ماهیگیری و توریسم را نیز به دنبال داشت.

وی افزود: در طول سالهای اخیر بر تعداد کشورهایی که از برنامه محیط زیست ملل متحد درخواست کرده‌اند تا ارزیابی‌های زیست محیطی پس از جنگ را انجام دهد، افزوده شده است به شکلی که در حال حاضر یک تیم، تأثیر زیست محیطی جنگ در لبنان را ارزیابی می‌کند و تیم دیگر به طور تنگاتنگ با دولت‌های سودان و عراق در حال فعالیت است.

در سودان یافته‌های اولیه برنامه محیط زیست سازمان ملل نشان دهنده فرسایش زیست محیطی شدید و گسترده، بویژه موارد مربوط به بیابان‌زایی و نابودی جنگلها در اغلب نقاط کشور است. به شکلی که در دارفور فرسایش زیست محیطی، از میان رفتن منابع، تغییر آب و هوای منطقه و ناامنی غذایی از نتایج بسیار مهم جنگ هستند.

دبیرکل اسبق سازمان ملل هم چنین در مورد تاثیرات مخرب جنگ بر محیط زیست عراق گفته بود: در عراق، خشکاندن مرداب‌های دجله و فرات در طول دهه 1980 و 1990 نمونه روشنی از هدف قرار دادن تعمدی یک اکوسیستم برای دستیابی به اهداف سیاسی و نظامی را نشان می‌دهد. وی  در این رابطه مدعی شده بود که در آن زمان، "برنامه محیط زیست سازمان ملل" به دولت عراق در بهبود و مدیریت مرداب‌ها و بازتوانی محیط زیست عراق و زیرساخت‌های مدیریتی آن کمک می‌کند.

وی در مورد نام گذاری ششم نوامبر برابر با پانزدهم آبان به روز بین المللی جلوگیری از تخریب محیط زیست توسط جنگها، گفت: "روز بین‌المللی جلوگیری از تخریب محیط زیست در مناقشه مسلحانه" از سوی مجمع عمومی برای تاکید بر آثار زیست محیطی جنگ و اهمیت دادن به این موضوع نامگذاری شد که عملیات نظامی، نه محیط زیست را تخریب کنند و نه به آن بی‌توجه باشد. و ادامه می دهد که در بیشتر موارد چنین خساراتی غیرقابل اجتناب است اما اغلب با یک احتیاط و دوراندیشی می‌توان از بروز چنین خساراتی جلوگیری کرد.
به ادعای وی طرفین درگیر در عملیات خصمانه مسئولیت دارند تا قوانین و توافق‌های بین‌المللی مانند کنوانسیون‌های ژنو را که بر رفتار جنگی حاکم است مورد ملاحظه قرار دهند. برخی از این مقررات مانند ممانعت از نابودی تعمدی زمین‌های کشاورزی یک تاکید زیست محیطی را در خود دارند، اما تا حد زیادی نتایج زیست‌محیطی جنگ توسط مقررات فعلی نادیده گرفته شده است؛ لذا زمان مناسبی است که ما توافق‌های بین‌المللی درباره جنگ و مناقشه مسلحانه را به منظور تضمین اینکه ورود خسارات تعمدی و غیرتعمدی به محیط زیست را هم تحت پوشش خود قرار دهند ارزیابی کنیم.

 مجمع عمومی سازمان ملل متحد برای نخستین بار در سال 2001 با تصویب قطعنامه‌ای روز ششم نوامبر هر سال (مصادف با 15 آبان) را به عنوان روز بین‌المللی پیشگیری از تخریب محیط‌زیست در جنگها و مناقشات مسلحانه نامگذاری کرد و مدعی شد که هدف از نامگذاری این روز جلب توجه افکار عمومی و بین‌المللی به آثار زیان‌بار جنگ بر تخریب طولانی مدت محیط زیست، اکوسیستم‌ها و منابع طبیعی خواهد بود. آثاری که فراتر از مرزهای دولتهای درگیر جنگ حرکت می‌کند و نه تنها نسل فعلی که نسل‌های آینده را نیز از تأثیرات زیان‌بار خود مصون نگاه نمی‌دارد.